Historia Huty Szkła Gospodarczego „Ząbkowice” stanowi niezwykle istotny rozdział w dziejach polskiego przemysłu szklarskiego i wzornictwa. Ten funkcjonujący przez ponad 122 lata zakład nie tylko był świadkiem przemian politycznych, społecznych i gospodarczych, ale również miejscem narodzin ikonicznych projektów, które zrewolucjonizowały podejście do szkła prasowanego i rozsławiły polskie wzornictwo na całym świecie.
Początki i rozwój w czasach zaborów
Fundament pod przyszłą hutę położono wiosną 1883 roku, gdy austriacka firma J. Schreiber & Neffen z siedzibą w Wiedniu rozpoczęła budowę zakładu w Ząbkowicach na terenie zaboru rosyjskiego. Głównym inicjatorem przedsięwzięcia był Józef Schreiber, który wraz z braćmi Eduardem i Maximilianem Göpfertami dostrzegł potencjał lokalizacji oferującej obfitość lokalnych surowców, tanią siłę roboczą oraz dostęp do dogodnych szlaków komunikacyjnych.
Oficjalne otwarcie huty, noszącej nazwę J. Schreiber & Neffen Glasfabrik Zombkowice, nastąpiło 5 lipca 1884 roku. W pierwszych latach działalności zakład specjalizował się w produkcji szkła dmuchanego, wytwarzając głównie galanterię szklaną oraz elementy do lamp naftowych i gazowych. Już w 1892 roku huta zatrudniała 195 osób, a trzy lata później liczba pracowników wzrosła do 270.
Istotnym momentem w rozwoju przedsiębiorstwa było przekształcenie go w spółkę akcyjną 12 września 1896 roku. Nowo powstałe Akcyjne Towarzystwo Ząbkowickiej Huty Szklanej dysponowało kapitałem akcyjnym w wysokości 500 tys. rubli, a w skład jego zarządu wchodzili: Józef Leo Schreiber (syn założyciela) jako Dyrektor Zarządzający oraz Józef Schreiber, Paweł Starr, Arnold Feigel i Max Gurewicz jako Dyrektorowie.
Przełom XIX i XX wieku przyniósł znaczące zmiany technologiczne – zakupiono kilkanaście nowych pras i rozpoczęto produkcję szkła prasowanego. Ta technologia, opracowana i upowszechniona na przełomie lat 20. i 30. XIX wieku w hutach amerykańskich, umożliwiła industrializację rzemiosła szklarskiego, znacznie obniżając koszty produkcji i skracając jej czas. W 1900 roku huta zaczęła chronić większość swoich wyrobów wykonanych w technice szkła prasowanego patentami rosyjskiego Ministerstwa Finansów, a we wzornictwie dominowała wówczas secesja.
Burzliwy okres międzywojenny i II wojna światowa
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku huta kontynuowała działalność jako Towarzystwo Akcyjne Ząbkowickiej Fabryki Szkła. Lata 20. przyniosły modernizację zakładu, a zatrudnienie przekroczyło 400 osób. Wprowadzono wówczas do produkcji wyroby ze szkła iryzowanego i uranowego, kontynuowano również produkcję wysokiej jakości szkła ołowiowego oznaczanego jako „Verre Brillant”.
W związku z utratą rosyjskiego rynku zbytu, huta rozszerzyła sprzedaż na kraje zachodnie oraz tereny zamorskie. Powstała marka Beverly Crystal, pod którą eksportowano wyroby do Australii i Nowej Zelandii. Jednakże wielki kryzys gospodarczy lat 30. silnie uderzył w przedsiębiorstwo, prowadząc do licznych zwolnień i czasowych wstrzymań produkcji. Ostatecznie 1 września 1935 roku zatrzymano produkcję na stałe, zwalniając całą polską załogę.
Wybuch II wojny światowej zapoczątkował kolejny trudny rozdział w historii huty. Po włączeniu Zagłębia Dąbrowskiego do III Rzeszy, w marcu 1940 roku podjęto działania zmierzające do ponownego uruchomienia zakładu. Dwa miesiące później uruchomiono pierwszy piec hutniczy i wznowiono produkcję, dostosowując ją do potrzeb wojska. Zatrudnienie utrzymywało się wówczas na poziomie 500 osób, a czynne były trzy piece hutnicze.
Rozkwit w okresie PRL
Wyzwolenie Ząbkowic przez Armię Czerwoną 23 stycznia 1945 roku rozpoczęło nowy etap w dziejach huty. Trzy dni później zawiązał się Tymczasowy Komitet Odbudowy Huty, a w marcu i maju przeprowadzono prace uruchomieniowe, kompletując załogę liczącą początkowo 137 osób. Na koniec 1945 roku zatrudnienie wzrosło do 290 pracowników, a produkcja osiągnęła niemal 500 ton.
Do 1949 roku huta formalnie pozostawała własnością Towarzystwa Akcyjnego Ząbkowickiej Fabryki Szkła, działając pod nazwą Ząbkowicka Fabryka Szkła pod Tymczasowym Zarządem Państwowym. 21 maja 1949 roku nastąpiło oficjalne przekazanie zakładu państwu, a rok później został on wpisany do Rejestru Przedsiębiorstw jako Ząbkowicka Huta Szkła Gospodarczego Przedsiębiorstwo Państwowe Wyodrębnione.
Lata 50. i 60. przyniosły intensywną modernizację zakładu. Doprowadzono gaz koksowniczy do opalania nowego dwunastodonicowego pieca i odprężarek tunelowych, zmodernizowano stare piece i całkowicie wyeliminowano czadnice, uruchomiono również stację transformatorową. 1 stycznia 1960 roku zmieniono nazwę zakładu na Huta Szkła Gospodarczego ZĄBKOWICE.
Przełomowym momentem było zatrudnienie w 1960 roku Jana Sylwestra Drosta, który objął stanowisko głównego projektanta i zorganizował ośrodek wzorcujący huty. Sześć lat później dołączyła do niego żona, Eryka Trzewik-Drost. Ich działalność zapoczątkowała okres nowego wzornictwa, charakteryzującego się oryginalnym podejściem do szkła prasowanego.
Złoty okres polskiego wzornictwa szkła
Lata 60. i 70. stanowiły szczytowy okres działalności huty. W 1966 roku zakład realizował zamówienia z 45 krajów, a jego wyroby docierały na wszystkie kontynenty. Dynamiczny rozwój doprowadził do włączenia pod zarząd ząbkowickiego zakładu trzech kolejnych hut szkła: w 1973 roku – Huty Szkła „Siemianowice”, w 1974 roku – Huty Szkła „Skawina” oraz w 1979 roku – Huty Szkła „Staszic”.
Projekty Jana Sylwestra Drosta i Eryki Trzewik-Drost zrewolucjonizowały podejście do szkła prasowanego, podnosząc jego status z produktu masowego do rangi dzieła sztuki. Jan Drost, łącząc wiedzę technologiczną z wrażliwością artystyczną, opracował w latach 70. patent na urządzenie do formowania wyrobów ze szkła przez wytłaczanie, co umożliwiło tworzenie naczyń o swobodnie kształtowanym górnym obrzeżu.
Wśród najbardziej znanych projektów warto wymienić:
- Asteroid (1975) – zestaw, który zachwyca kształtami, fakturą i rozkładem refleksów światła. Zdobył złoty medal na II Międzynarodowym Triennale Szkła i Porcelany w Jabloncu nad Nysą w 1976 roku. W 1984 roku został przyjęty do stałej ekspozycji The Corning Museum of Glass w stanie Nowy Jork, a w 2012 roku wyróżniony jako jedna z dziesięciu Śląskich Ikon Designu.
- Diatret – dekoracyjny zestaw nagrodzony złotym medalem na I Międzynarodowym Triennale Szkła i Porcelany w Jabloncu w 1973 roku.
- Radiant – zestaw o charakterze dekoracyjno-użytkowym, charakteryzujący się kanelowanymi bokami oraz zwieńczeniem w postaci korony z dużych litych kulek. Wyróżniony I nagrodą i złotym medalem na Ogólnopolskiej Wystawie Szkła Artystycznego i Użytkowego w Katowicach w 1977 roku.
- Cora (Eryka Trzewik-Drost) – zestaw inspirowany serwetką dzierganą na szydełku, który w 1979 roku zdobył I nagrodę i złoty medal na Ogólnopolskiej Wystawie Szkła w Katowicach.
- Flora (Eryka Trzewik-Drost, 1978) – komplet z kwiatową dekoracją, nagrodzony na Ogólnopolskiej Wystawie Szkła w Katowicach w 1979 roku II nagrodą i srebrnym medalem.
Ośrodek wzorcowy, prowadzony przez Jana Sylwestra Drosta, umożliwiał eksperymenty także innym projektantom, takim jak Bogdan Kupczyk, Ryszard Serwicki, Ludwik Fiedorowicz czy Izabela Szkleniarz, którzy wzbogacali ofertę zakładu swoimi innowacyjnymi projektami.
Zmierzch i upadek
Transformacja ustrojowa lat 90. zapoczątkowała trudny okres dla huty. W 1989 roku na emeryturę odszedł wieloletni dyrektor Ryszard Zawodny, a jego miejsce zajął Andrzej Wolski. W tym samym roku rozwiązano Zrzeszenie Przedsiębiorstw Przemysłu Szklarskiego, a w jego miejsce utworzono dwie państwowe spółki, od których huta stała się zależna.
W 1992 roku zlicytowano HSA Staszic w Dąbrowie Górniczej, a trzy lata później Huta Szkła Gospodarczego Ząbkowice została przeznaczona do prywatyzacji, zatrudniając wówczas około 300 osób. W 1996 roku zakład trafił w ręce prywatnych inwestorów, a w lutym 2002 roku przekształcił się w spółkę akcyjną o nazwie Huta Szkła Artystycznego ZĄBKOWICE S.A.
W tym samym roku podjęto próbę odmłodzenia kadry projektowej, zatrudniając młodych absolwentów wrocławskiej ASP: Tomasza Górę, Agnieszkę Borowską, Sebastiana Pietkiewicza i Danutę Górę. Niestety, w grudniu 2004 roku Huta Szkła Artystycznego Ząbkowice S.A. została postawiona w stan likwidacji i przejęta przez CRISTALLITE Huta Szkła Sp. z o.o.
W 2005 roku wydano ostatni katalog z pełnym wachlarzem produktowym huty, opracowany przez młodych projektantów. Rok później CRISTALLITE Huta Szkła sp. z o.o. zatrzymała produkcję i zamknęła hutę, kończąc tym samym jej 122-letnią historię.
Dziedzictwo
Huta Szkła Gospodarczego Ząbkowice, mimo że fizycznie już nie istnieje (w 2023 roku rozpoczęto równanie terenu huty z ziemią), pozostawiła po sobie niezwykle cenne dziedzictwo kulturowe i artystyczne. Projekty stworzone przez Jana Sylwestra Drosta, Erykę Trzewik-Drost i innych projektantów na stałe wpisały się w historię polskiego wzornictwa, a wiele z nich znajduje się dziś w zbiorach muzealnych na całym świecie.
Nowatorskie podejście do szkła prasowanego, które wcześniej uważano za wyrób niższej kategorii, całkowicie zmieniło postrzeganie tej technologii. Cechy uznawane za mankamenty zostały przekształcone w walory, czyniąc z masowo produkowanych przedmiotów dzieła sztuki.
Dzisiaj ząbkowickie szkło stanowi obiekt zainteresowania kolekcjonerów i badaczy polskiego designu, a projekty takie jak Asteroid czy Diatret są uznawane za ikony polskiego wzornictwa drugiej połowy XX wieku, świadcząc o wyjątkowym miejscu, jakie Huta Szkła Gospodarczego Ząbkowice zajmowała w historii polskiego przemysłu.
